نویسنده : آنه‌ماری شیمل
ترجمه : خسرو ناقد
مرگ اقبال شکافی در ادبیات پدید آورد که به‌سان زخمی مهلک، دیرزمانی لازم خواهد داشت تا بهبود یابد. ـ رابیندرانات تاگور
دلبستگى من به آثار و افکار اقبال، بهآغاز دوران دانشجویى و نخستین سالهاى تحصیل در دانشگاه برمىگردد. من هنوز روزى را بهیاد دارم که براى نخستینبار با نام اقبال آشنا شدم. در برلین بود و در سالهاى نخستِ جنگ دوم جهانى که مقاله شرقشناس انگلیسى، رینولد نیکلسون را در مجله «اسلامیکا» خواندم. نیکلسون در این مقاله، کتاب «پیام مشرق» اقبال را بهخوانندگان اروپایى معرفى کرده بود. او که پیشتر منظومه بحثانگیز «اسرار خودى» اقبال را بهزبان انگلیسى ترجمه و تفسیر کرده بود، در مقاله خود کتابى را معرفى مىکرد که تا آن زمان تنها پاسخ منظوم یک مسلمان به «دیوان غربى- شرقى» گوته بود. من در آن مقاله، با تحسین و اعجاب بسیار، نسبتى میان گوته و مولانا جلالالدین رومى یافتم؛ شخصیتى که آن زمان نیز بهاو دلبستگى خاص و محبت بسیار داشتم.
مقاله نیکلسون، و بیش از همه، آن قطعه شعر در کتاب «پیام مشرق» که اقبال در آن، دیدار صمیمانه راهبران معنوى خود، یعنى دیدار گوته غربى و رومى شرقى را بهتصویر کشیده است، مرا بهوجد و حال آورد و در رؤیاىِ روزى بودم که با آثار این شاعر هندىِ مسلمان آشنا شوم و درباره او مطالعه و تحقیق کنم.1
در سال 1947 میلادى کلاسهاى اولین دوره تدریس خود درباره «مشرق‌زمین در ادبیات آلمان» را در دانشگاه ماربورگ آلمان با اشارهاى بهپاسخ شرقى اقبال بهدیوان غربى گوته بهپایان بردم. شش ماه بعد، زمانى که پاکستان بهعنوان کشورى مستقل بر نقشه جغرافیاى جهان نقش بست و از من خواستند تا براى «فصلنامه پاکستان»2 نشریه زیبنده کشور نوبنیاد پاکستان، مقالهاى بنویسد، خواهش مىکردم تا در ازاى حقالتألیف، کتابهایى در باره اقبال بهمن دهند.
قدم بعدى در راه شناختِ عمیقتر با آثار و افکار اقبال، دوستى من با «هانس ماینکه»3 بود. در واقع موجبات آشنایى من با ماینکه را فیلسوف آلمانى، «رودُلف پانویتس»4 فراهم آورده بود. (پانویتس پس از مطالعه اولین تحقیق من درباره اقبال، بزرگترین ستایشگر این متفکر و شاعر مسلمان شد). ماینکه، آموزگارى از ادیبانِ محفل ادبى «اُتو تسور لینده»5 9 قطعه از سرودههاى اقبال را- البته از روى متن ترجمه انگلیسى آنها- در سال 1930 میلادى بهنظم کشیده بود. وى سپس ترجمههاى منظوم خود از اشعار اقبال را، بنا بهرسم و عادت همیشگىاش و همانند دیگر ترجمههاى پُر تحرک خود، بر روى کاغذ ظریف و با زیبایى تمام خوشنویسى کرده و براى اقبال فرستاده بود. نسخه اصلى این ترجمهها را امروز نیز در «موزه اقبال» در لاهور میتوان مشاهده کرد. اقبال هم متقابلاً بهپاس این محبت، دو کتاب از آثار خود را بهاو هدیه مىکند؛ کتابهاى «پیام مشرق» و «جاویدنامه». ماینکه که فارسى نمىدانست، این دو کتب را بهمن، دوست جوانش که فارسى مىداند، هدیه کرد.
بارى، من نتوانستم خود را از افسون کتاب «جاویدنامه» برهانم؛ و چنین بود که ترجمهاى منظوم از این کتاب را بهزبان آلمانى بهانجام رساندم و با پیشگفتارى از «هرمان هسه»، شاعر و نویسنده نامدار آلمانى، در سال 1957 میلادى در شهر مونیخ، منتشر شد.6 در آن سالها در انکارا تدریس مىکردم و درباره این اثر مهیّج و زیبا و ژرف، سخنهاى بسیار گفتم؛ چنانکه از من خواستند تا «جاویدنامه» را بهزبان ترکى نیز ترجمه کنم. البته بدیهى است که ترجمه ترکى «جاویدنامه» بهنثر انجام گرفت.؛ ولى با تفسیرى جامع که در سال 1958 میلادى در آنکارا بهچاپ رسید.7
سال 1958 میلادى سالى بود که من براى اولین بار بهپاکستان دعوت شدم تا درباره اقبال سخنرانى کنم. دیدار با پسر اقبال، جاوید، با دختر اقبال، منیره، با همسفرش عطیه بیگم و با عده بیشمارى از دوستان و یاران اقبال بهآنجا کشید که از آن روزهاى بهارى تا بهامروز، پاکستان وطن دوم من شده است. اکنون که چند دهه از آن ایام مىگذرد. براى من بیش از پیش آشکار شده است که اندیشههاى اقبال تا چه حد زنده و پویاست؛ و اینکه چگونه هر کس بهلحاظ نگرش مذهبى یا سیاسى خود، مىتواند افکار و آثار او را تفسیر کند. در «یادواره اقبال» در کراچى، در لاهور، در پیشاور، و در فیضلآباد (و ناگهان کسى اعلام مىکند که: «اکنون خانم دکتر شیمل درباره اقبال و کشاورزى سخنرانى خواهند کرد!!»)، در مجلس بزرگداشت اقبال در سیالکوت و در دهلى و حیدرآباد دکن، در لکنهو و در دکا، و فراموش نکنیم جلسات گرامیداشت او را در شهرهاى اروپا و در آمریکا و کانادا؛ و در همه جا- چنانکه دوستى از پنجاب با گشادهرویى مىگفت- این منم که «سالک راه اقبال» گشتهام.
اما بهرغم تمام تحقیقات مستمر و دنبالهدار که درباره اقبال انجام دادهام و با وجود کتابها و مقالههایى که در طول این سالها بهزبانهاى گوناگون درباره او نگاشتهام، برایم از جذابیت آثار و گیرایى افکار اقبال ذرهاى کاسته نشده است. برعکس، با هر بار مطالعه آثار و اشعار او، جنبهاى دیگر و منظرى تازهتر از افکارش براى من مشکوف و معلوم مىشود. کافى است که بهاندیشههاى اقبال در پرتو اکتشافات علمى جدید نگاه کنیم، بهپیام او در مورد تکامل فرد که حتى پس از مرگ جسمانى نیز پایان نمىگیرد، بهدعوت اقبال بهکوشش و تلاش خستگىناپذیر و بهتأکید او بر اصل توحید فراگیر در اسلام. این همه بهنظر من داراى اهمیت بسیار است؛ آنهم نهتنها براى مسلمانان. بىگمان تفسیر پویا و قرائت پرتحرک او از اسلام و دادن ویژگىهاى شخصوار بهخدا، که اقبال در تقابل با عرفان سنتى- که تا اندازهاى متأثر از نفوذ عناصر یونانى است- بر آن تأکید داشت، دشمنانى براى او پدید آورده است؛ زیرا چنین مىنماید که این نگرش اقبال در تضاد با برداشتى ایستا از جهان قرار دارد که بعد از قرون وسطى در سرزمینهاى وسیعى از جهان اسلام رواج داشت. اقبال ادعاهاى خود را آگاهانه اغراقآمیز بیان مىکرد تا از این طریق مخاطبان خود را بهبازنگرى و تأملِ همه جانبه در مسایل برانگیزاند. البته تضادهایى نیز در اندیشههاى او یافتهاند؛ ولى اقبال را نباید صرفاً همانند فیلسوفى در نظر گرفت که مىخواهد بهپدیدهها نظم و نظام دهد. او بیشتر پیامآورى اندیشمند و شاعرى متفکر بود که افکارش بر مدار یک مضمون اصلى مىگشت؛ و آن همانا نیرو بخشى و تقویت فرد بود در گستره جامعه اسلامى و بهطور کلى در جامعه بشرى. اما این تقویت در نزد اقبال تنها با تقربِ مدام بهخداوند مىتواند متحقق شود. بهمنظور نزدیک شدن بهاین هدف بود که اقبال بهمطالعه و تحقیق در نظامهاى فکرى گوناگون در شرق و غرب پرداخت و از آنها کلیّتى پوینده و جاندار و متحرک پدید آورد و بهصورت نثر و نظم و بهزبانهاى انگلیسى و فارسى و اردو بهتصور کشید. در حقیقت، باور دینى او انگیزه کنش و خط اصلى رفتار سیاسىاش را مشخص مىکرد. برخى از مفسرانِ آثارش حتى انگیزههاى سیاسى او را مقدم مىشمارند؛ اما بهگمان من جایگاه ممتاز اقبال در تاریخ تفکر جدید اسلامى زمانى بیش از پیش قابل درک خواهد شد که رابطه خدا- انسان را در کانون اندیشههاى او قرار دهیم. زیرا از این طریق است که تنش محسوس میان پیام شاعرانه او و درونمایه «پیامبرانه» یا حتى سیاسى پیامش، بهیکباره از میان برداشته مىشود. و اگر برخى از خوانندگان آثارش، همواره از مضامین تکرارى شعرهاى او - بهرغم گوناگونى تصویرها- شکوه و شکایت دارند، شاید بىفایده نباشد که بهاین اشاره او توجه کنند که در سال 1910 میلادى در «یادداشتهاى پراکنده»8 خود نوشته است: «اگر مىخواهى که در غوغا و هیاهوى این جهان صدایت شنیده شود، بگذار که تنها یک اندیشه بر جان و روح تو مستولى گردد. تنها آنانکه اندیشهاى یگانه دارند، انقلابهاى سیاسى و اجتماعى را پدید مىآورند، امپراتورىها را برپا مىسازند و بهجهان نظم و قانون مىدهند».
اقبال خود، بىهیچ تردیدى، داراى چنین فکر راهنما و اندیشه یگانهاى بود و بیش از یک ربع قرن در معرفى و عرضه آن کوشش و مجاهدت نمود. اندیشهاى که متأثر از نگرانى و تشویش او براى هموطنان مسلمانش و نیز براى تمام بشریت بود؛ چرا که اقبال پیوسته بر این باور بود که هدف شعر باید شکل دادن بهانسان باشد.
پاورقی :
۱. اشاره نویسنده در اینجا بهاین قطعه شعر در کتاب «پیام مشرق» است که در آن گوته در دیدار و گفتگو با مولاى روم، درام «فاوست» خود را براى او مىخواند و مولانا را همدل و همزبان خود مىیابد:
نکتهدان آلمانى را در عجم
صحبتى اُفتاد با پیر عجم
شاعرى کو همچو آن عالىجناب
نیست پیغمبر، ولى دارد کتاب
خواند بر داناى اسرار قدیم
قصه پیمان ابلیس و حکیم
گفت رومى: اى سخن را جان نگار
تو ملک صید استى و یزدان شکار
فکر تو در کُنج دل خلوت گزید
این جهانِ کهنه را بازآفرید
سوز و سازِ جان بهپیکر دیدهئى
در صدف تعمیر گوهر دیدهئى
هر کسى از رمز عشق آگاه نیست
هر کسى شایان این درگاه نیست
«داند آن کو نیکبخت و محرم است
زیرکى ز ابلیس و عشق از آدم است»
۲. Pakistan Quarterly
3) Hanns Meinke
4) Rudolf Pannwitz
5) Otto zur Linde
۶. ترجمه فارسى پیشگفتار هرمان هسه با عنوان «جهان معنوى» در آغاز کتابِ «محمد اقبال لاهوری؛ شاعر و فیلسوفِ پیام گزار» آمده است.
۷. نویسنده در کتاب خاطرات خود که با عنوان «مشرق‌زمین و مغربزمین؛ زندگى غربى- شرقىِ من» در پائیز 2002 میلادى بهزبان آلمانى منتشر شد، اشارات بیشترى بهچگونگى ترجمه «جاوید نامه» بهزبان ترکى دارد. او خاطر نشان مىکند که مشوق او براى ترجمه «جاویدنامه» بهزبان ترکى، دوستان ترک وى بودند؛ ولى مبتکر اصلى این کار وزیر فرهنگ اسبق ترکیه «حسنعلى یوچل» بود که نهتنها بهپیشرفتهاى اجتماعى ترکیه علاقه بسیار داشت و خانه او محل رفت و آمد نویسندگانِ منتقد ترک بود، بلکه ذوق شاعرى هم داشت و اشعارى نیز در گرامیداشت مولانا جلالالدین سروده بود. بانو شیمل اشاره مىکند که «حسنعلى یوچل» تسهیلاتى براى انتشار این کتاب فراهم آورد و از هیچ کمکى براى ترجمه و چاپ کتاب کوتاهى نکرد؛ تا جایى که کتابخانه خصوصى خود را هم در اختیار وى گذاشت. انتشار این کتاب در آن زمان، قبول خاص و اقبال عام را بههمراه داشت. از میان نامههاى تشکرآمیزى که بخاطر ترجمه «جاویدنامه» بهدست شیمل رسید، نامه پیشخدمت رستورانى از شرق اناتولى بود که در نامهاش مىنویسد، تصور اقبال از اسلام همان تصور رؤیایى است که او هم از اسلام دارد و از شیمل بهخاطر ترجمه این کتاب سپاسگزارى مىکند.
۸. Stray Reflectionns
تاریخ انتشار : ۰۰ / خرداد / ۱۳۷۷
منبع : مجله کیان، سال هشتم، شماره ۴۲
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
ویرایش : ۰ بار / شروین
